Τι κατάλαβα απ' τον Ιμμάνουελ Καντ.... (Α)

Ο άνθρωπος

Γεννήθηκε και έζησε τον 18ο αιώνα στην Καινιξμβέργη της Ανατολικής Πρωσίας, το σημερινό Καλίνιγκραντ της Βαλτικής που ελέγχεται απ’ τη Ρωσία.

Είναι ίσως ο πιο δυσνόητους απ’ τους σύγχρονους φιλοσόφους. Θεωρούσε πως όφειλε να υπερβεί τα όρια της ανθρώπινης κατανόησης. Γι’ αυτό ίσως κι ο ίδιος να μην μπορούσε να καταλάβει τον εαυτό του.

Δυο απ’ τις βασικές εμμονές του ήταν ο ενάρετος άνθρωπος και η αίσθηση του καθήκοντος. Ο ενάρετος άνθρωπος αδιαφορεί για τη φήμη και την εξουσία, κυριαρχεί τόσο πολύ στα πάθη του που σχεδόν καθόλου δεν παρακινείται από αυτά. 

Το αίσθημα του καθήκοντος καλλιεργήθηκε μέσα του απ’ το αυστηρό λουθηρανικό-πιετιστικό περιβάλλον που έζησε στα νεανικά του χρόνια. Το θρησκευτικό αυτό περιβάλλον του κληροδότησε μια μόνιμη μελαγχολία και την αυστηρή αυτοπειθαρχία που χαρακτήριζε όλη του τη ζωή.

Ήταν άνθρωπος εκκεντρικός, μοναχικός, σχολαστικός, υποχόνδριος, ορθολογιστής, εμμονικός της ρουτίνας. Απεχθανόταν τους θορύβους, τις τέχνες, τη μουσική και το γάμο. Αγαπούσε όμως την ποίηση, τη σάτιρα και διέθετε λεπτό χιούμορ.

Το έργο του

Τα πρώτα επιστημονικά του ενδιαφέροντα ήταν τα μαθηματικά, η φυσική, η γεωγραφία και η κοσμολογία. Αλλά σύντομα τον κέρδισε η μεταφυσική και η λογική.

Το πιο σημαντικό φιλοσοφικό του έργο θεωρείται η Κριτική του Καθαρού Λόγου που ασχολείται με την οντολογία και τη θεωρία της γνώσης. Ακολουθούν η Κριτική του Πρακτικού Λόγου, με αντικείμενο την ηθική, και η Κριτική της Κριτικής Δύναμης με αντικείμενο την αισθητική.

Το πρόβλημα της γνώσης

Στην Κριτική του Καθαρού Λόγου αντιμετωπίζει, μεταξύ άλλων, το πρόβλημα της αντικειμενικής γνώσης, που είχε ήδη θέσει ο Ντεκάρτ. 

“Μπορώ να γνωρίσω τον κόσμο; Κι αν ναι, πώς; Όπως πραγματικά είναι ή όπως φαίνεται;”. Με άλλα λόγια: “Υπάρχει γνώση του κόσμου πέρα απ’ τις προσωπικές και τωρινές μου αντιλήψεις, αναμνήσεις, σκέψεις και συναισθήματα;”. Ήδη ο Λάιμπνιτς είχε αποφανθεί πως υπάρχει αντικειμενική γνώση του κόσμου ενώ ο Χιούμ πως δεν μπορούμε να έχουμε αντικειμενική γνώση για τίποτα.

Ο Λάιμπνιτς ανήκε στη σχολή σκέψης που σήμερα είναι γνωστή ως “λογοκρατία”, “ρασιοναλισμός” ή “ορθολογισμός”. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η γνώση μπορεί να αποκτηθεί μόνο μέσω της νόησης. Με άλλα λόγια, η ανθρώπινη γνώση αποτελεί προϊόν ανώτατων αρχών που είτε υπάρχουν έμφυτες στο νου είτε μπορούν να συλληφθούν άμεσα από το νου χωρίς τη διαμεσολάβηση των αισθήσεων. Πρόκειται για την “απριόρι γνώση”, δηλαδή την “εκ των προτέρων γνώση” που δεν παράγεται από την εμπειρία και είναι ανεξάρτητη από αυτή.

Ο Χιούμ ανήκε στην αντίπαλη σχολή των “εμπειριστών” που υποστηρίζει πως η γνώση είναι δυνατή μόνο με την εμπειρία και τις αισθήσεις. Πρόκειται για την “απροστεριόρι γνώση”, δηλαδή για την “εκ των υστέρων γνώση” που δεν υπάρχει από πριν αλλά συνάγεται από την εμπειρία και βασίζεται στις πληροφορίες των αισθήσεων.

Τις “εκ των προτέρων αλήθειες” τις κατέταξε σε δύο κατηγορίας: α) τις “αναλυτικές”, που την ουσία πρόκειται περί ταυτολογίες, όπως είναι π.χ. η πρόταση “όλοι οι εργένηδες είναι άγαμοι”. Εδώ η αλήθεια προκύπτει αποκλειστικά μέσω της ανάλυσης των χρησιμοποιούμενων όρων-λέξεων. β) τις “συνθετικές”, όπως είναι η πρόταση “όλοι οι εργένηδες είναι ανολοκλήρωτοι”, όπου αναφέρεται κάτι ουσιώδες για τους εργένηδες που δεν συνιστά μια απλή επεξήγηση του ορισμού τους. 

Ο Καντ πίστευε πως υπάρχει συνθετική εκ των προτέρων αλήθεια-γνώση και έφερνε κυρίως ως παράδειγμα τις μαθηματικές γνώσεις που είναι αυταπόδεικτες και προφανείς σε όλα τα σκεπτόμενα όντα.

Ο Καντ διαπίστωσε πως οι δυο αντίπαλες θεωρίες (του ορθολογισμού και του εμπειρισμού) περιείχαν λάθη και επεχείρησε να τα διορθώσει με ένα συγκερασμό-σύνθεση των δύο απόψεων. Η γνώση δεν μπορεί να είναι τόσο αντικειμενική όσο του Λάιμπνιτς ούτε τόσο υποκειμενική όσο του Χιούμ. 

Κατά τον Καντ η γνώση είναι προϊόν τόσο της νόησης όσο και της εμπειρίας. Τόσο των προϋπαρχόντων αρχών του νου όσο και των εμπειριών του παρατηρούντος προσώπου. Ούτε η εμπειρία ούτε η λογική από μόνη της είναι ικανή να παρέχει γνώση. Δεν υπάρχει γνώση που να μη φέρει ταυτόχρονα τα στοιχεία της λογικής και της εμπειρίας. Η ιδέα της “εμπειρίας”, αν κατανοηθεί σωστά στα πλαίσια του συγκεκριμένου χώρου και χρόνου, παρέχει την αντικειμενικότητα που αρνήθηκε ο Χιούμ.

Ο Καντ δεν δεχόταν πως μπορούμε να έχουμε εκ των προτέρων γνώση κάποιου ά-χρονου και ά-χωρου κόσμου, δηλαδή χωρίς αναφορά στην εμπειρία ενός συγκεκριμένου παρατηρητή. Γι’ αυτό και υποστήριζε πως δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα “καθεαυτά”, δηλαδή όπως εκείνα βρίσκονται στον εξωτερικό κόσμο έξω από την εμπειρία μας και άσχετα από μας, αλλά μόνο “φαινομενικά”, δηλαδή όπως τα αντιλαμβανόμαστε και τα γνωρίζουμε με τις αισθήσεις.

Η επιστήμη

Ο Καντ επιχειρεί να θεμελιώσει φιλοσοφικά τις επιστήμες της εποχής του, δηλαδή τη νευτώνεια φυσική-μηχανική και την ευκλείδεια γεωμετρία. Θεωρεί τη νευτώνεια φυσική ως το αλάνθαστο και αδιάψευστο πλαίσιο κατανόησης της φύσης. Γι’ αυτό και επιχειρεί να αντιστοιχήσει τα φιλοσοφικά του συμπεράσματα στους τρεις νόμους της κίνησης του Νεύτωνα.

Η φυσική επιστήμη της εποχής του Καντ δεχόταν την εκ των προτέρων ύπαρξη της καθολικής αιτιότητας (δεν υπάρχει γεγονός χωρίς αιτία), της αμοιβαίας αλληλεπίδρασης και ενός “νόμου της συντήρησης” σύμφωνα με τον οποίο, παρά τις όποιες μεταβολές, παραμένει αμετάβλητη κάποια θεμελιώδης ποσότητα. 

Ο Καντ θεωρούσε πως αυτές ακριβώς οι αρχές είχαν καθοδηγήσει το Νεύτωνα στη διατύπωση των νόμων του για την κίνηση. Και με βάση αυτές τις αρχές προσπαθεί να αποδείξει πως οι καθολικοί νόμοι της φύσεις συνιστούν και νόμους της κατανόησης, δηλαδή του σχηματισμού κρίσεων περί του τι είναι αληθές και ψευδές.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η νευτώνεια φυσική και η ευκλείδειος γεωμετρία ανατρέπονται απ’ τις θεωρίες της γενικής και ειδικής σχετικότητας του Αϊνστάιν καθώς και την εμφάνιση των μη ευκλείδειων γεωμετριών, δηλαδή αυτών που δέχονται αξιωματικά πως από ένα σημείο εκτός κάποιας ευθείας μπορούν να διέλθουν περισσότερες της μίας παράλληλες ευθείες. Οι νέες επιστημονικές εξελίξεις ανατρέπουν ουσιαστικά και την καντιανή φιλοσοφία.